2020-ci ilin yayında dünya pandemiyanın kölgəsində dəyişməyə başlamışdı. Sərhədlər bağlanmış, bazarlar çökmüş, bank sistemləri isə təzyiq altında idi. Elə həmin dövrdə, dünyanın müxtəlif ölkələrindən on minlərlə insan “DeFi” adlanan yeni bir maliyyə anlayışı ilə tanış olmağa başladı.
Bir çoxları üçün bu sadəcə bir texnoloji trend idi. Lakin başqaları üçün — bu, banklara möhtac olmadan da maliyyə azadlığının mümkün olduğunu sübut edən bir inqilab idi.
O vaxtlar blokçeyn texnologiyası artıq tanınmağa başlamışdı. Bitcoin və Ethereum kimi kriptovalyutalar sürətlə populyarlaşırdı. Amma bu aktivlər əsasən bir sərmayə vasitəsi kimi qəbul edilirdi. İnsanlar onları alıb-satmaqla maraqlanırdı, lakin gündəlik maliyyə funksiyaları üçün – kredit, əmanət, faiz gəliri və s. – hələ də banklara möhtac idilər.
DeFi bu vəziyyəti dəyişdirdi.
DeFi – yəni Decentralized Finance, azərbaycanca desək mərkəzləşdirilməmiş maliyyə – vasitəçiləri sistemdən çıxararaq birbaşa istifadəçilərin öz aralarında maliyyə əməliyyatları aparmasına şərait yaradan bir anlayışdır. Ənənəvi bankın yerinə burada kod yazılmış, dəyişməyən və şəffaf şəkildə işləyən ağıllı müqavilələr (smart contracts) var. Müştəri xidmətləri, sənəd toplanması və ya təsdiq gözləmək kimi prosedurlar yoxdur – yalnız proqramlaşdırılmış qaydalar və istifadəçinin özü.
İlk baxışdan bu sadə görünür. Lakin DeFi-nin arxasında olduqca mürəkkəb və güclü bir ekosistem var. Mərkəzsiz mübadilə platformaları (Uniswap, Curve, Balancer), kredit və əmanət bazarları (Aave, Compound), gəlir ticarəti sistemləri (Pendle, Yearn), sabit kriptovalyutalar (DAI, USDC) – bunların hamısı bir yerdə yeni bir maliyyə dünyası qurur.
Ən maraqlısı isə odur ki, bu sistem hər kəs üçün açıqdır. Bank hesabınız olmasa da, cəmi bir “wallet” və internet bağlantısı ilə DeFi sisteminə qoşula bilərsiniz. Nə pasport istənir, nə də kredit tarixçəsi. Hər kəs eyni sistemə daxil olur və eyni imkanlardan faydalana bilir.
Bir çox ölkələrdə gənc texnoloji mütəxəssislər, sərmayəçilər və hətta rəssamlar DeFi vasitəsilə passiv gəlir mənbələri qurublar. Bəzi ölkələrdə isə vətəndaşlar öz milli valyutalarının sürətlə dəyər itirməsinə qarşı qorunmaq üçün DeFi-dən istifadə edirlər. Bu sistemin ən böyük vədi budur: azadlıq, şəffaflıq və universal çıxış.
Təbii ki, hər yeni texnologiya kimi, DeFi də risksiz deyil. Kod xətaları, haker hücumları, bazar dalğalanmaları və tənzimlənməyən strukturlar bu sahədə ehtiyatlı olmağı tələb edir. Ancaq bu risklərə baxmayaraq, DeFi-nin təqdim etdiyi imkanlar, xüsusilə inkişaf etməkdə olan ölkələr üçün, əhəmiyyətlidir.
Bugün DeFi artıq təkcə texnoloji eksperiment deyil. Bu, milyardlarla dollarlıq likvidliyin hərəkət etdiyi, dünyanın dörd bir yanından istifadəçilərin qatıldığı, mərkəzi olmayan bir maliyyə sistemidir. Bu sistem nə bank binası tanıyır, nə də iş saatları. O, hər zaman, hər yerdə işləyir — 24/7.
Əgər 2008-ci ildəki maliyyə böhranı bizə bank sisteminin zəifliklərini göstərdisə, DeFi bu boşluğu doldurmaq üçün yaranmış cavabdır. Əgər sabah ənənəvi maliyyə sistemi bir daha çökərsə, alternativ artıq hazırdır. Onun adı — DeFidir.
